بررسی اجمالی سرمازدگی بهاره در درختان انار – دکتر محمدرضا وظیفه شناس

تهیه و تنظیم: محمدرضا وظیفه شناس
عضو هیات علمی پژوهشکده مرکبات و میوه های نیمه گرمسیری کشور و معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافته های مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان یزد

سرما و یخبندان
ابتدا تعریف کلی و سپس به تفکیک نحوه تشخیص خسارت هر کدام در انار معرفی می شود:
تعریف و علت خسارت
منظور از سرما، کاهش دما به حدود صفر درجه و پایین‌تر می‌باشد که می‌تواند به اندام های مختلف خسارت وارد نماید. بر اثر انجماد آب درون سلولی و بین سلولی، یا یخ‌زدگی دیواره سلولی و متلاشی شدن آن مرگ سلولی اتفاق می‌افتد. مرگ سلولی سبب از بین رفتن بافت اندام های مختلف گیاه شده و در وظایف آنها نارسائی پدید می‌آورد.
علائم سرمازدگی
سرمازدگی در جوانه‌ها باعث مرگ سلول های بافت جوانه شده که با تغییر رنگ به قهوه‌ای تا سیاه جلوه می‌نماید. انهدام جوانه‌ها اعم از زایشی و رویشی به ترتیب باعث کاهش محصول سال جاری و سال آتی می‌شوند.
برگ ها: سرما باعث مرگ و انهدام برگ ها می‌شود این حالت با تغییر رنگ همراه بوده و شبیه به سوختگی است. خشک شدن برگ ها، با افت فتوسنتز و عملکرد همراه است.
گل: اولین قسمتی که در گل بر اثر سرما صدمه می‌بیند تخمدان ها هستند و سپس سایر قسمت ها آسیب می‌بینند. تغییر رنگ به قهوه‌ای و در نهایت تیره شدن (شبیه سوختگی) از علائم آسیب است.
میوه: تاثیر سرما بر میوه با ایجاد هاله سفید رنگ شروع می‌شود و در نهایت میوه حالت چروکیده به خود گرفته یعنی کم آب شده و گوشت آن نرم و بی‌مزه می‌شود.
شاخه‌ها: اولین علامت خسارت روی شاخه آسیب‌دیدگی بافت آوند آبکش است که از علائم آن تغییر رنگ این بافت از سبزی به قهوه‌ای تا سیاه است.
حالت های مختلف سرما در انار
1- سرمای پاییزه (که به دلیل اینکه از اواخر مهر تا اواخر آذرماه به وقوع می پیوندد به آن سرمای زودرس زمستانه نیز میگویند و بیشتر به میوه آسیب میرساند).
2- سرمای زمستان(که به دلیل این که در طی فصل خواب همراه با کاهش شدید دما اتفاق افتاده، بسته به رقم و منطقه کمتر از 12- تا 18- درجه سانتی گراد، می تواند سبب یخزدگی بافتهای چوبی درخت انار شود به آن یخبندان زمستانه هم می گویند).
3- سرمای بهاره (این سرما که با توجه به زمان موجود به آن می پردازیم برگها، سرشاخه های جوان و گاهی اوقات گل ها را آسیب رسانده و در خصوص آن در این توصیهی ترویجی صحبت خواهد شد).

انواع سرمای بهاره
سرمای انتقالی یا جبهه ای
• این نوع سرما همراه با بادهای سرد و ابری است و محلی نمی باشد و با کاهش شدید دما همراه است و به دلیل وسعت زیاد، کنترل ومبارزه با آن مشکل میباشد .
• یخبندان های انتقالی هنگامی رخ می دهند که توده هوای سرد به یک ناحیه وارد شود تا جایگزین هوای گرمی شود که قبلا در آن ناحیه وجود داشته است
• شرایط وجود این سرما معمولا شامل آسمان ابری ، باد ملایم تا شدید ، عدم وجود وارونگی دمایی و رطوبت نسبی پایین است.

سرمای تشعشعی
• این سرما محلی است و به واسطه از دست رفتن حرارت ذخیره شده در زمین بر اثر تشعشع به وجود می آید
• سرمای تشعشعی در هوای کاملا آرام، بدون باد و ابر و در ساعات نزدیک طلوع آفتاب اتفاق می افتد و در صورتی که از روش مناسبی استفاده شود می توان از خسارت آن جلوگیری نمود
• در شبی که سرمای تشعشعی اتفاق می افتد عواملی مانند باد، رطوبت و وجود ابر که مانع از تشعشعات موج بلند میشوند، باعث کاهش و یا عدم یخبندان میگردند.

سرمای بهاره در انار
بررسی منابع نشان می دهد که حساسیت بافتهای گیاهی به سرمای بهاره و یخ زدگی در زمان کاهش دما متفاوت است. بافتهای گل در مراحل مختلف رشد، مقاومت متفاوتی نسبت به سرما دارند. جوانه های گل در حال خواب بیشترین مقاومت را دارا هستند، در حالی که با تورم جوانه، مقاومت افت کرده و در گلهای باز شده به حداقل میرسد ( زمان ریزش گلبرگها حساسترین زمان است). خسارت سرما در جوانه ها به شکل تغییر رنگ بافتها، نابودی گل در داخل جوانه، پژمردگی کلاله و خامه و نهایتا قهوه ای شدن و ریزش آنها خواهد بود.
به طور کلی با توجه به ظهور گل در انار که اواخر فروردین تا اوایل اردیبهشت است خسارت سرمای بهاره در گلها بسیار کمتر از خسارت سرمای بهاره در برگها میباشد، لذا سرمای بهاره در انار بیشتر به برگ آسیب می رساند؛ زیرا بین زمان ظهور برگ قرمز و گل حدودا 20 روز فاصله است (برگ های قرمز بسته به مناطق کشت از اواخر اسفندماه تا اواسط فروردین ماه، ظاهر می شوند). از نظر زمان ظهور برگ و گل، در انار ابتدا برگ های قرمز (مناطق گرمتر زودتر و مناطق سردتر، دیرتر)، رقم (رقم ملس ساوه زودتر و رباب فارس دیرتر برگ می دهد) و نوع خاک (در خاکهای شنی؛ برگدهی و گلدهی زودتر روی می دهد) سپس با فاصله 10 روز برگهای قرمز به سبز تغییر می-کنند. حدود 10 روز بعد از ظهور کامل برگ، گل های غیر مثمر و مثمر ، عمدتا روی شاخه های 3-2 ساله ظاهر می-شوند. همچنین روی شاخه های یکساله، گل های غیر مثمر V شکل و گل های مثمر کوزه ای هستند، گلهای غیر مثمر یا قیفی دارای پرچم های بلندتر نسبت به کلاله هستند در حالیکه کلاله در گلهای مثمر یا U شکل هم ردیف یا بالاتر از پرچم ها است.
خسارت سرما به برگ و برخی اوقات شاخه های جوان بدلیل پاره شدن غشاء سلولی در اثر یخ زدگی و به تبع آن سیاه شدن بافت؛ بعد از گرم شدن هوا؛ به راحتی قابل رویت می باشد. که در آن برگ حالت سبز تیره و سیاه پیدا کرده و عارضه از نوک برگ شروع شده و به تدریج در تمام شاخه از بالا به پایین توسعه پیدا می کند (شکل 1). لذا در انتهای ماه فروردین و اوایل اردیبهشت هر 3 رنگ برگ ( سبز، زرد و قرمز) روی درخت ملاحظه می شود ( شکل 2) که به دلیل عدم یکنواختی در باز شدن جوانه ها است که می تواند ناشی عوارض سرمازدگی و مقداری صدمه به برخی شاخه ها در زمستان یا اوایل بهار، قبل از باز شدن جوانه ها باشد.

از دیگر علائم ظاهر شده در اثر سرمای بهاره پاجوش دهی فراوان درخت (شکل 3) است (در اثر یخبندان زمستانه پاجوشها همزمان با ظهور برگ قرمز ظاهر می شوند اما در سرمای بهاره پاجوش های فراوان بعد از ظهور برگهای سبز، ظاهر می شوند).

از دیگر علائم سرمای بهاره ظهور گل بسیار زیاد و متعافب آن ریزش فراوان گل است، همچنین در اثر سرمای بهاره چون تشکیل میوه از گل سری اول به تاخیر می افتد لذا همزمان با رشد میوه (خرداد و تیر) ظهور گل نیز بیشتر از حد معمول است. انار چون در 3 سری گل می دهد معمولا تا زمان برداشت گل نیز ظاهر می شود اما اگر تعداد این گلها بیشتر از میوه تشکیل شده باشد نشان دهنده شرایط نامساعد در زمان ظهور گلهای سری اول است (شکل 4)، لذا در زمان برداشت اندازه میوه ها بسیار متفاوت بوده به نحوی که همزمان با میوه های آماده برداشت، میوه های تازه تشکیل شده نیز روی درخت دیده میشود. ممکن است میوه ی درختان انار در چند زمان در طی یک ماه برداشت شود اما فاصله بسیار زیاد بین تشکیل یک میوه با برداشت میوه دیگر نشان دهنده تغییر آهنگ رشدی درخت در اثر سرمای بهاره است.

دماهای بحرانی(درجه سانتیگراد بین 30 تا 120 دقیقه) برای سرمازدگی انار

• در رطوبت نسبی هوای کمتر از 50 درصد و شرایط عدم حرکت باد، خطر یشتر بوده و حساسیت به سرما بین نیم تا یک و نیم درجه تغییر می یابد.
• ارقام مختلف انار از نظر مرحله ی فنولوژی حساسیت متفاوت داشته اما ماهیت آسیب تفاوت ندارد.
• شرایط تغذیه ای(حد خاصی از کربوهیدرات در بافتهای شاخه، جوانه و گل) میتواند در افزایش مقاومت به سرما، موثر باشد..
روش های مقابله با سرمازدگی
حفاظت غیرفعال یا بلند مدت شامل روشهایی است که در زمان قبل از فرا رسیدن شب های یخبندان انجام می شود روشهای بلند مدت یا غیرفعال شامل موارد زیر است:

1. انتخاب مکان: برای احداث باغ باید مکانهایی در نظر گرفته شود که جریان هوا در آن بخوبی امکان پذیر باشد مانند اراضی شیب دار، احتمال خطر سرما زدگی و یخبندان در زمین هائیکه در کنار دریا و دریاچه و یا سایر آبها قرار دارند نسبت به زمین هائیکه در کنار آب نمی باشد خیلی کمتر است.
2. پیشگیری به وسیله ی انتخاب خاک مناسب: خاک های تیره می توانند حرارت بیشتری را در خود ذخیره کنند، خاک پوشیده از علف های هرز نیز خطرات سرما و یخبندان را تشدید می کند(الته در سرمای تشععی)، زیرا این نوع پوشش ها خواه زنده یا مرده عملاً لایه ای با قابلیت هدایت حرارت کم و ظرفیت حرارتی کمتر در بالای سطح خاک ایجاد و امکان ذخیره ی حرارتی در روز و آزاد نمودن حرارت تشعشعی را در شب مشکل تر می نماید.
3. پیشگیری به وسیله ی انتخاب ارقام مناسب و زمان کاشت مناسب: ارقامی که حتی دو یا سه روز دیر تر از ارقام مشابه گل کنند کمتر در معرض خطر سرما زدگی قرار می گیرند. در بعضی از ارقام شکل و حجم شاخ و برگ درخت نیز صدمه ی سرما را کاهش می دهد. کشت زود هنگام به کشاورز اجازه می دهد تا محصول خود را قبل از بارش باران و یا وقوع سرما به خوبی برداشت کند
4. پیشگیری توسط انتخاب پایه ی مناسب: پیوند زدن ارقام بر روی پایه های مقاوم یکی از مؤثرترین اقدامات برای مقاومت ساختمان درختان در مناطقی که با خطر یخ زدگی همراه است می باشد.البته در انتخاب پایه تنها مقاومت آنها در مقابل سرما مد نظر قرار نمی گبرد، بلکه عوامل متعددی را در انتخاب پایه برای اصلاح نباتات در نظر می گیرند که ممکن است یکی از آنها مقاومت به سرما باشد.
5. پیشگیری به وسیله ی سایر عملیات به باغی:
الف- تغذیه ی گیاهی: یک گیاه سالم و قوی نقطه ی یخبندان پایین تری دارد. مصرف درست و به موقع کود لازمه ی سلامتی گیاه است به همان نسبت مصرف ریز مغذی ها در سلامتی و قدرت گیاه مؤثر و مهم تلقی می شود. کود دادن انواع کود دامی در اوخر پاییز و اواسط زمستان سبب کامل نشدن خواب درخت شده و اگر این کود نپوسیده باشد مزید بر علت خواهد شد(بهتر است کوددهی را به پس از رفع یخبندان زمستانه موکول نمود که زمان آن در استان یزد بسته به منطقه از اواخر بهمن تا اواخر اسفندماه می باشد. به تجربه نشان داده که عنصر منیزیم در مقاومت مرکبات به سرما نقش مهمتری دارد. بسیاری از محققان مصرف پتاسیم(در اواخر زمستان و اوایل بهار) و کلسیم(در طول فصل رشد) را در ایجاد مقاومت های بیشتر در بسیاری درختان مؤثر می دانند. در مناطقی که خطر سرما درختان و گیاهان را تهدید می کند، نباید از کودهای ازته در اواخر پاییز و زمستان استفاده نمود.
ب- عملیات خاکی: یک خاک متراکم و فشرده که به جز محصول کاشته شده پوشش گیاهی دیگری ندارد در حد مطلوب تلقی می شود. نوع بافت خاک هم تأثیر گذار می باشد. خودداری از عملیات خا کورزی در اوایل تا اواسط زمستان سبب راحت خوابیدن درختان خواهد شد.
ج- پیوند زدن: زخم های جای پیوند در مقابل سرما و یخبندان خیلی حساس هستند واگر این زخم ها با سرما روبرو شوند پوست اطراف زخم پیوند آسیب می بیند. بهتر است پیوند زدن زمانی انجام گیرد که خطر سرما رفع شده باشد.
د- بادشکن: در مناطقی که احتمال وقع سرما انتقالی هست بادشکن ها مفید واقع می شود.
ه- سلامتی گیاه: یک گیاه ضعیف و آفت زده کمتر می تواند در مقابل سرما مقاومت نماید.
و- هرس به موقع: هرس قبل از سرما درخت را ضعیف نموده و به سرما حساس می سازد.
6. سایر موارد:
• پاشیدن آب به منظور تأخیر در شکوفه دهی
• استفاده از دودهای منابع روغنی(مانند پیه و دنبه گوسفندی) جهت تأخیر در شکوفه دهی
• حذف گیاهان پوششی(در سرمای تشعشعی)
• رنگ زدن تنه درخت(سفید کردن با رنگ¬های غیرشیمیایی)
• پوشاندن تنه درخت و استفاده از مالچ
• کنترل باکتری ها
• آب و کود دامی دادن در مرحله ی افت دما
روش های حفاظتی فعال یا کوتاه مدت شامل اقداماتی است که در شب های وقوع یخبندان به منظور تعدیل و کاهش اثرات دماهای زیر صفردرجه انجام میگیرد.هزینه برو موقتی هستند این روشها عبارتند از:
1. بخاری ها: بهتر خواهد بود که تعداد زیادی بخاری با شعله ی کم بسوزد تا اینکه از تعداد کمی با شعله¬ی قوی تر استفاده گردد. حرارت به وسیله ی هوای گرم شده به برگها و شکوفه ها منتقل می شود شکل – 5.

2. ماشین های باد: استفاده از مولد باد بیشتر در مواقعی مؤثر و مفید خواهد بود که وارونگی هوا وجود داشته باشد استفاده از ماشین های مولد باد بعد از یک شب یخبندان و سرما به خصوص نزدیک و پس از طلوع آفتاب به کاهش خسارت سرما زدگی کمک نموده و تا حدی جبران عدم انجام عملیات حفاظتی شب قبل را خواهد نمود. علاوه بر این باعث می شود که صعود درجه دما در روز به آرامی انجام و اگر قسمت¬هایی از گیاه که یخ زده اند به آرامی آب شده و خسارت سرمازدگی کاهش یابد.
3. حفاظت به وسیله ی ترکیبی از ماشین های مولد باد و بخاری ها: زمانی که این دو روش ترکیب می شوند نیاز به وجود بخاری در هکتار به نصف کاهش پیدا می کند.
4. آب پاش ها یا آبیاری بارانی: زمانی که آب از مایع به یخ تبدیل می شود مقداری گرما تولید می کند. در طول یخ زدن گرمای نهان آزاد شده و گرمای از دست رفته پوشش گیاهی و محیط را جبران می کند. به هنگام سرد شدن تشعشع هوا،مه میتواند تا حدود 4 درجه سانتی گراد گرما تامین نماید و از این طریق باعث حفاظت گیاه در برابر سرما شود.
5. آبیاری سطحی: آبی که برای غرقاب کردن مصرف می شود معمولاً درجه حرارت بالاتری نسبت به سطح سرد زمین مزرعه و باغ داشته و بدینوسیله از نزول زیاد درجه حرارت زمین جلوگیری می نماید
6. حفاظت به وسیله ی سوخت های جامد: این سوخت ها تهیه شده از کک های نفتی یا موم های نفتی هستند که بعضی از آنها به صورت آجر بسته بندی شده در بازار موجود می باشند. برخی دیگر از این نوع سوخت ها را داخل سطل ها و یاظروف آهنی جای داده و قابل پر شدن مجدد هستند. این نوع سوخت ها بیشتر در گرم کردن باغات پسته، انار، هلو، مرکبات و سیب کاربرد دارد، به طوریکه با حفظ شرایط احتیاطی یک تا دو ساعت قبل از رسیدن به دمای بحرانی سرمازدگی آنها را مستقیماً زیر درخت قرار می دهند.
7. حفاظت به وسیله ی سوخت های دیگر: می توان مصرف سوخت هایی مانند: چوب، ذغال سنگ، خاک ذغال، ، کاه، کود حیوانی و بوته های خشک (با حفظ شرایط زیست محیطی) در استان عزیزمان یزد را نام برد.
8. حفاظت به وسیله ی پوشش: در این روش از شاخ و برگ درختان برای پوشش درختچه ها و نهال های جوان در مدت زمانی که احتمال سرما زدگی وجود داشته باشد استفاده می کنند. حفاظت گیاهان بخصوص گیاهان زینتی به وسیله ی پلاستیک نیز در منازل و باغات کوچک نوعی از این حفاظت است(به محض گرم شدن هوا برای جلوگیری از شیوع بیماری این پوشش ها را باید برداشت)
9. عایق سازی با کف: این روش تقریباً جدید می باشد. کف ها محلول هیدرو لیز شده پروتئینی می باشند که از سر لوله های مخصوص تحت فشار پاشیده می شوند. پروتئین ها نه فقط اثر سوئی روی گیاهان ندارد بلکه دارای اثرات تقویت کننده مختصر نیز می باشد
10. حفاظت به وسیله ی پاشیدن مواد مؤثر بر فیزیولوژی گیاه: اگر گیاهی در حال استراحت یا خواب باشد، مقاومت بیشتری نسبت به سرما دارد. تجربه نشان داده که برخی از درختان جنگلی در زمستان درجه حرارت تا 50 درجه زیر صفر را بدون صدمات یخ زدگی تحمل نموده اند (درخت پسته در زمستان تا 20- و انار نیز 15- تا 18- و زردآلو تا 25- درجه سانتیگراد؛ تحمل دارند). همین درخت در بهار موقعی که اعمال حیاتی آن در حال فعالیت می باشد، حتی ممکن است نزدیک تا چند درجه زیر صفر را تحمل ننمایند. آزمایشات نشان داده است که Hydrazide Maleic با غلظت 1 تا 2 در هزار ایجاد استراحت مصنوعی در درختان می نماید.
11. حفاظت از سرما زدگی با استفاده از ضد یخ ها: یکی ازجدید ترین روش های در کاهش خسارت سرمازدگی ناشی از دخالت عوامل باکتریایی استفاده از مواد ضد یخ باکتریایی و ضد یخ زدگی است.
12. مه سازها: استفاده ازسمپاش یا فوگر برای ایجاد حالت مه در باغات.